Wielkanoc

Centralne święto chrześcijańskie

Kalendarz

• Ostatki - od tłustego czwartku do wtorku przed środą popielcową; piecze się pączki, chrust - czyli faworki, i najada się "na zapas"
• Środa popielcowa - początek Wielkiego Postu, obowiązuje post ścisły, posypywanie głów popiołem
• Wielki Post - 40 dni od Środy Popielcowej do Wielkiego Czwartku, odprawia się gorzkie żale (po raz pierwszy w 1698 w Warszawie), drogę krzyżową. Uczestnictwo w tych liturgiach daje odpust zupełny (gorzkie żale tylko raz w roku - jest to odpust charakterystyczny tylko dla Polski). Odpust zupełny daje też uczestnictwo w trzydniowych rekolekcjah. Obowiązuje zakaz urządzania hucznych zabaw (ale nie zakaz świętowania)
• Niedziela palmowa - ostatnia przez Wielkanocą - poświęcenie palm, procesja z palmami na pamiątkę uroczystego wjazdu Chrystusa do Jerozolimy
• Wielki Czwartek - pamiątka Ostatniej Wieczerzy - Święto ustanowienia eucharystii - w kościołach katedralnych poświęca się oleje (katechumenów, chorych, krzyżmo). W tym dniu papież umywa nogi dwunastu mężczyznom.
• Wielki Piątek - pamiątka męki i śmierci Chrystusa - adoracja krzyża zakończona przeniesieniem do grobu (odsput zupełny) - post ścisły. W tym dniu nie wolno było piec chleba, zabijać zwierząt, zasłaniano lustra i obrazy. Uderzano też różgą dzieci w kolejności starszeństwa a także służbę mówiąc "Któryś za nas cierpiał rany..."
• Wielka Sobota - dzień żałoby, adoracja przy grobie, święcnie pokarmów, po zmierzchu rozpoczyna się liturgia Wigilii Wielkanocnej - obowiązuje post - odbywa się chrzczenie katechumenów (nowonawróconych), poświęcenie ognia i paschału. W Wielką Sobotę ponownie rozpalano ogień od ogni tlących się w Piątek na rozstajach dróg. Najwłaściwszym były gałązki szakłaka mającego dużo cierni. Potem węglem z żaru znaczono na drzwiach krzyże.
• Wielkanoc - Zmartwychwstanie Pańskie - centralne misterium Nowego Testamentu - Msza rezurekcyjna z procesją od grobu i uroczystym biciem w dzwony, śniadanie wielkanocne, na którym spożywa się "święcone", urządza się wtedy zawody na pisanki tzw. "walatka" albo "na wybitki".
• Poniedziałek Wielkanocny - urządzano śmigus, chodzono po dyngusie (obecnie jeden zwyczaj - jedynie polewanie wodą)
• Biała Niedziela - pierwsza po wielkanocy - do tego dnia katechumeni nosili białe szaty
• Wniebowstąpienie Pańskie - 40 dni po Wielkanocy - obchodzone już w IV wieku; znane na całym świecie
• Zielone Święta - Zesłanie Ducha Świętego - Pięćdziesiątnica - 50 dni po Wielkanocy - Uroczytość powstania Kościoła i koniec okresu wielkanocnego
• Poniedziałek Zielonych Świąt - święto Najświętszej Maryi Panny Matki Kościoła
• kolejne święte obliczane wg Wielkanocy:
  • Niedziela po zesłaniu Ducha Świętego - Uroczystośc Trójcy Przenajświętszej - szczególne wyznanie wiary Kościoła w Boga w Trójcy Jedynego
  • Boże ciało - czwartek po Niedzieli Trójcy Przenajświętszej - Publiczne wyznanie wiary w żywą obecność Chrystusa w Eucharystii - procesja do 4 ołtarzy
  • Uroczystość Najświętszego Serca Pana Jezusa - piątek po oktawie Bożego Ciała
  • Święto Niepokalanego Serca Najświętszej Maryi Panny - sobota po oktawie Bożego Ciała

• Kościół bizantyjsko-ukraiński (grekokatolicki) - z powodu stosowania kalendarza juliańskiego święta obchodzone są 13 dni później. Obchodzonych jest wiele ciekawych świąt
  • okres przedpościa - cztery niedziele wspomnieć o Celniku i Faryzeuszu, o Synu Marnotrawnym, Mięsopusty o Sądzie Ostatecznym, Seropusty o Wygnaniu Adama i Ewy z Raju, przed Mięsopustami Sobota Zaduszna
  • Wielki Post rozpoczyna się w Poniedziałek po Niedzieli Seropustnej, wiele świąt m.in. zwycięstwa prawosławia nad ikonoklazmem, Sobota Akatystowa ku czci Najświętszej Bogurodzicy, święto Marii Egipskiej, Łazarza, Józefa Egipskiego, o dziesięciu dziewicach
  • Po wielkanocy wspomnienia św. Tomasza, niewiast niosących wonności do grobu, o paralityku, o Samarytnce, o ślepym od urodzenia, wspomnienie Ojców Soboru Nicejskiego
• Prawosławie - święta przesunęte o 13 dni z powodu stosowania kalendarza juliańskiego, Okres wielkanocny (podobnie jak wyżej) obfituje w wiele świąt i wspominków. Charakterystyczne jest np. wspomnienie cudu św. Teodora Rycerza, męczennika za wiarę, spalonego w 306 r., I NIedziela Wielkiego Postu jest Niedzielą Tryumfu Ortodoksji, II Niedziela - Św. Grzegorza Palamas - który usystematyzował doktrynę, Piątek po Wielkanocy święto Ikony Matki Boskiej Boskiej "Życiodajne Żródło"
• Kościoły Protestanckie - poszczególne Niedziele i szczególne dni mają swoje łacińskie nazwy jak Estomihi (niedziela przedpostna), Inocavit, Reminiscere, Oculi, Laetare, Judica, Quasimodogeniti, Misericordia Domini, Jubilate, Cantate, Exaudi (IV niedziela po wielkanocy). Święta mają te same znaczenia co w kościele katolickim. Szczególnym świętem dla Zielonoświątkowców są oczywiście Zielone Święta.
• Judaizm - wspólnym niejako dniem jest Święto Paschy - całe wydarzenie Męczeństwa i Zmartwychwstania Chrystusa odbyło się w okresie kiedy Żydzi tłumnie przyjechali do Jerozolimy na to Święto. Pascha (pesach) znaczy przejście a na pamiątkę wydarzenia starotestamontowego składano w tym dniu ofiarę ze zwierzęcia. Przez długi okres Kościół obarczał Żydów odpowiedzialnością za te wydarzenia opierając się na słowach "krew Jego na nas i na dzieci nasze" - jednak papież Jan Paweł II w Asyżu w 2002 ostatecznie odwołał i przeprosił za to nastawienie, nawiązując przede wszystkim do wspólnej przeszłości duchowej.

Symbolika

Krzyż jest centralnym znakim zarówno obchodów Męki Chrystusa, Wielkanocy (jako pokonanie śmierci) jak i całego chrześcijaństwa w ogóle. Stanowi najprostszy a zarazem najpopularniejszy symbol religii. W czasie Wielkiego tygodnia przed Wielkim Piątkiem jest zasłaniany (na podobieństwo Chrystusa, którego dzieło śmierci i zmartwychwstania nie było znane, zanim się nie dokonało). Dawniej krzyż zasłaniano na cały Wielki Post. W ciągu wieków tradycje różnych kościołów i obrządków ustaliły wiele rodzajów krzyży. (Więcej o krzyżu jego symbolice i odmianach)

Baranek oczywiście związany jest z postacią Chrystusa - wielokrotnie porównywanego na łamach Ewangelii do baranka ofiarnego

Od wieków jajko było symbolem płodności i nowego życia. Chrześcijaństwo porównywało do wykluwania się jajka wyjście Chrystusa z grobu

To dość zaskakujący symbol. Pojawia się u Ojców Kościoła. W Biblii (KP 30,24; 30,26) jest tekst o góralikach, którzy, jak nawracający się poganie, budują dom na skale (Hezydiusz). Św. Augustyn w ówczesnym tłumaczeniu Psalmu 103 widział zające (dzisiaj raczej kozice) które, jak grzesznicy, znajdują schornienie na skale.

Związane z symboliką jajka - Chrystus - na nowo narodzony człowiek wychodzi z grobu jak kurczę ze skorupki. Również symbol nowoochrzczonych.

Zwyczaje

Zdobieniem jajek zajmowały się dawniej tylko kobiety i to nie wszystkie; np. jeśli któraś w tym czasie była "nieczysta", nie powinna wykonywać pisanek.

Malowane lub kraszone jajka otrzymywali najpierw członkowie rodziny oraz dzieci chrzestne, a później, w tygodniu po Wielkanocy - osoby zaprzyjaźnione. Podarowanie pisanki chłopcu czy dziewczynie poczytywano za dowód sympatii. Pisanki na cmentarzach, głównie prawosławnych, składano tam w drugą Niedzielę Wielkanocną

Za najbardziej typowe pisanki uchodzą zdobienia kurpiowskie i podolskie. Natomiast kompozycje huculskie wyróżniają się misternym wzorem plamkowym, przypominającym barwną mozaikę.

Najdroższe i zarazem najsłynniejsze jajka świata, to niezwykłe wyroby jubilerskie Faberge - pracowni wykonującej specjalne zamówienia dla cara Aleksandra III Romanowa. Obecnie zachowało się 40 jaj, z których najdroższe jajko "zima" osiągnęło cenę 5,5 mln. dolarów. Jedno z bardziej niezwykłych, to jajko "Azova".

Palmy wywodzą się z opowieści o tryumfalnym wjeździe Chrystusa do Jerozolimy, kiedy to mieszkańcy ścinali gałązki palm, wymachiwali nimi i czynili z nich zielony kobierzec na drodze. Gałązki palm były oznaką szacunku, świętości, zwycięstwa.
Gałązki wierzbowe z palm używano potem na śmigusie w Wielkanocny Poniedziałek, uderzając się nimi na szczeście, a także polewając wodą. Często też połykano wierzbowe bazie.

Jest to zwyczaj wywodzący się z krakowskich tradycji wiosennego święta zmarłych (były dwa - wiosenne związane było z nowym życiem). Jest to rodzaj obiadu, stypy sięgającej jeszcze czasów pogańskich. Jesienny zwyczaj zwany był "dziady". Nazwa wywodzi się od starosłowiańskiego rakew" zachowanego dzisiaj w serbskim języku "grób", czy czeskim "trumna". Krzemionki były miejscem kultu zmarłych, gdzie rosły święte dęby - drzewa życia. Szczególną czcią otaczano zamieszkujące na nich ptaki. Być może tutaj odbył się pogrzeb Kraka. Niektórzy łączą nazwę z rękawami w których krakowianie nosili ziemię na kopiec swojego księcia. Podczas obrzędów święta zmarłych często turlano po grobach jajka, z których potem przyrządzano jajecznice zawierającą siły przodków. W czasach chrześcijańskich święto to przekształciło się w zwyczaj, praktykowany w trzeci dzień świąt Wielkanocnych, turlania z czubka kopca Krakusa jedzenia, które żacy i biedota łapali na wyścigi. Ten swoisty zwyczaj obdarowywania biednych przekształcił się obecnie jedynie w jarmark odpustowych cukierków, trąbek i waty cukrowej.

Zabawa polegająca na zderzaniu jajek czubkami. Wygrywał ten, czyje jajo nie stłukło się. "Polacy z dawien dawna (...) bawili się z panami swymi jak z malowanymi jajkami" (Kadłubek - o sytuacji politycznej)

Procesja biczowników odbywała się w Wielki Piątek. Przy stacjach drogi krzyżowej pątnicy urządzali wzajemne biczowania. Podobne procesje odbywają się do dziś w niektórych miasteczkach Włoch czy Hiszpanii, gdzie mają swoje tradycje. Obecnie Kościół nie pochwala tych praktyk, a zbiorowe biczownictwo zostało potępione już w XIV wieku, kiedy to w Europie stało się prawdziwą plagą.

Odwiedzanie grobów jest typowo polską tradycją stosowaną w miastach, gdzie kościołów było więcej. Zaczynano ją w Piątek i trwało to do Soboty, do godziny 13. Groby odwiedzali tak zamożni jak i biedni - ci pierwsi uczestnicząc w kwestach, ci drudzy nierzadko ustawiając się w przejściu do grobu z tacką i kołatką

Związane było z całym obrzędem dotyczącym jedzenia. Najpierw urządzano pogrzeb uprzykrzonego żuru i śledzia - głównych potraw wielkopostnych - zakopując w ziemi garnek, a rybę wieszając na drzewie. Następnie święcono symbolicznie jedzenie, wkładając do koszyka wszelkie jego rodzaje.

Zwyczaj chodzenia "po dyngusie" polegał na odwiedzaniu domostw przez młodzież w celu zebrania datków. Słowo dyngus pochodzi z niemieckiego dingnus - okup, wykup od podpalenia, kontrybucja wojenna. Zwyczaj ten kultywowano po Niedzieli Wielkanocnej, co spowodowało, że dwa zwyczaje, ten oraz śmigus, zlały się w jeden.

W Wielkanocny Poniedziałek brano gałązki wierzby, które użyte były przy produkcji palm i uderzano się nimi na szczęście - "śmigano się" - stąd nazwa. Można też było polać kogoś wodą. Połykano także bazie wierzbowe - wszystko dla zapewnienia sobie sił witalnych.

Wykorzystane materiały
*** KATOLIK.PL
*** OPOKA
*** Józef Smosarski - "Świętowanie doroczne w Polsce"
*** Roman Landowski - "Dawnych obyczajów rok cały. Miedzy wiarą, tradycją i obrzędem"
*** Hevre Masson - "Słownik herezji w kościele katolickim"
*** Friedrich Thiele - "Święta religijne"
*** Leksykon Symboli
*** Roman Landowski "Dawnych obyczajów rok cały. Miedzy wiarą, tradycją i obrzędem"
*** Zdjęcie jajka jubilerskiego zaczerpnięto z witryny Faberge Bruce'a Schulmana
*** Zdjęcie palmy zaczerpnięto z witryny OGRODNIK